Συνοπτικός λόγος

Ο συνοπτικός λόγος είναι ένας τρόπος έκφρασης κατά τον οποίο αποδίδεται με συντομία η ουσία του περιεχομένου ενός κειμένου (προφορικού, γραπτού, πολυτροπικού). Εστιάζει στις βασικές πληροφορίες, παραλείποντας τα δευτερεύοντα στοιχεία, με στόχο την πυκνή, περιεκτική και ουσιαστική παρουσίαση του θέματος. Αξιοποιείται σε πολλά κειμενικά είδη, όπως η πύκνωση, η περίληψη, η απόδοση περιεχομένου, η αναφορά, το σημείωμα ή η παρουσίαση. Απαιτεί κριτική ικανότητα, γλωσσική οικονομία και συνθετική σκέψη, καθώς ο ομιλητής ή ο συγγραφέας καλείται να επιλέξει και να διατυπώσει μόνο τα σημαντικά, χωρίς να αλλοιώνει το αρχικό νόημα.

Η σχολική περίληψη

Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση η διαδικασία της συνοπτικής απόδοσης του νοήματος ενός κειμένου συνιστά αντικείμενο συστηματικής διδασκαλίας αλλά και κριτήριο αξιολόγησης σε όλων των ειδών τις γραπτές εξετάσεις (διαγωνίσματα τετραμήνου, Προαγωγικές, Απολυτήριες και Πανελλαδικές εξετάσεις). Συγκεκριμένα, διδάσκονται και αξιολογούνται τρία είδη συνοπτικού λόγου:

Απλή πύκνωση: Πρόκειται για τον βασικό τύπο της σχολικής περίληψης, ένα «μετακείμενο» με το οποίο αποδίδεται πιστά το περιεχόμενο ορισμένων πληροφοριών ή αποσπασμάτων του αρχικού κειμένου (επιλεκτική/ εστιασμένη περίληψη) και οι οργανωτικές επιλογές του συντάκτη. Σε αυτό το είδος ο συντάκτης της περίληψης ταυτίζεται με τον συντάκτη του κειμένου αναφοράς, επομένως δεν αναφέρεται με μεταδιατυπώσεις ούτε σε αυτόν (π.χ. «ο συντάκτης εξηγεί…») ούτε στο κείμενο (π.χ. «στο κείμενο εξηγείται…»).
Περιγραφική/ Πληροφοριακή περίληψη: Πρόκειται για ένα κείμενο στο οποίο, εκτός από το περιεχόμενο του κειμένου αναφοράς, παρουσιάζονται με τη χρήση μεταδιατυπώσεων και οι λεκτικές πράξεις που επιτελεί ο συντάκτης (βλ. Πίνακα). Στην περίπτωση αυτή ο συντάκτης της περίληψης θεωρείται διαφορετικό πρόσωπο από τον συντάκτη του πρωτότυπου κειμένου και η περίληψη προορίζεται για την πληροφόρηση ενός τρίτου. Είναι απαιτητικότερο είδος σχολικής περίληψης, καθώς προϋποθέτει και καλλιεργεί προσληπτικές ικανότητες ανώτερου επιπέδου (αναγνώριση των προθέσεων του πομπού, του ακροατηρίου στο οποίο απευθύνεται, του κειμενικού είδους κτλ.).

Περίληψη ως αυτόνομο κειμενικό είδος: Πρόκειται για τη σύνοψη ενός κειμένου που ανήκει σε συγκεκριμένο κειμενικό είδος (π.χ. βιβλιοπαρουσίαση). Στην περίπτωση αυτή η περίληψη ακολουθεί το οργανωτικό πρότυπο του συγκεκριμένου είδους (π.χ. στη βιβλιοπαρουσίαση: γενική αξιολόγηση του βιβλίου, σύνοψη του περιεχομένου > σχόλια και παρατηρήσεις).

ΛΥΜΕΝΟ ΘΕΜΑ

Ο σχεδιασμός της παραγωγής συνοπτικού λόγου αναπτύσσεται σε δύο στάδια, το αναγνωστικό και το συγγραφικό. Στη συνέχεια θα εφαρμόσουμε τις στρατηγικές του σχεδιασμού στο Θέμα Α των Πανελλαδικών Εξετάσεων Ημερήσιων και Εσπερινών Λυκείων του 2022.

Θέμα: «Να αποδώσετε συνοπτικά τους λόγους για τους οποίους, σύμφωνα με τον συγγραφέα του κειμένου (§2-§4), είναι σημαντικό να μαθαίνουμε ιστορία (70 έως 80 λέξεις)».

ΣΤΑΔΙΟ 1: ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ

Η ανάγνωση είναι μια ενεργητική και στοχευμένη διαδικασία κατανόησης ενός κειμένου, μέσα από την αναγνώριση του κειμενικού είδους, του σκοπού επικοινωνίας, του κοινωνικού πλαισίου και των γλωσσικών-σημειωτικών επιλογών που έχουν γίνει. Δεν αρκεί δηλαδή να διαβάσουμε «τι λέει» ένα κείμενο· χρειάζεται να κατανοήσουμε και «πώς το λέει» και «γιατί το λέει έτσι». Ο αναγνώστης μαθαίνει να αποκωδικοποιεί τα χαρακτηριστικά κάθε είδους (π.χ. άρθρο γνώμης, αφήγηση, οδηγία) και να συνδέει το νόημα με τις λειτουργίες του λόγου, αποκτώντας έτσι κριτική επίγνωση για το πώς κατασκευάζεται και μεταδίδεται το νόημα στη δημόσια και ιδιωτική ζωή.

Το στάδιο της ανάγνωσης στην παραγωγή του συνοπτικού λόγου αναπτύσσεται σε τρεις επάλληλες φάσεις, την προ-αναγνωστική, την αναγνωστική και τη μετα-αναγνωστική.

Φάση 1: Προ-Αναγνωστική (υποθέσεις)

Στην προ-αναγνωστική φάση ανακαλώ τις σχετικές με το θέμα, το είδος του κειμένου, τις επικοινωνιακές περιστάσεις και το περικείμενο γνώσεις μου. Ο στόχος αυτός επιτυγχάνεται μέσω μιας προεπισκόπησης του κειμένου, κατά τη διάρκεια της οποίας παρατηρώ το κείμενο: τον τίτλο, τις εικόνες ή τα διαγράμματα που το συνοδεύουν, το εισαγωγικό σημείωμα, τις υπογραμμισμένες λέξεις, τις λέξεις με έντονα ή πλάγια γράμματα, την εισαγωγική και καταληκτική παράγραφο, τις θεματικές προτάσεις, τις βιβλιογραφικές αναφορές κτλ. Οι πληροφορίες που θα συλλέξω από αυτή την παρατήρηση θα με βοηθήσουν να κάνω υποθέσεις και να αναπτύξω προσδοκίες για το περιεχόμενο και τη μορφή του κειμένου που θα διευκολύνουν την κύρια ανάγνωση. Για παράδειγμα:

Από τον τίτλο και τις εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο θα μπορέσω να εντοπίσω τον θεματικό άξονα στον οποίο εντάσσεται και να ανακαλέσω τις προηγούμενες γνώσεις που διαθέτω για αυτόν.
Από το εισαγωγικό σημείωμα και τις βιβλιογραφικές αναφορές θα αντλήσω πληροφορίες για τη βιογραφία του συγγραφέα (ιδιότητα, ηλικία, φύλο κτλ.), για το κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε το κείμενο (ιστορικό πλαίσιο, αξίες, ιδεολογίες, στερεότυπα κτλ.), για το ακροατήριο στο οποίο απευθύνεται και τον σκοπό που θέλει να υπηρετήσει, για το είδος στο οποίο ανήκει (οργανωτικές και γλωσσικές συμβάσεις).
Από την εισαγωγική και την καταληκτική παράγραφο, καθώς και από τις θεματικές προτάσεις μπορώ να υποθέσω το θέμα του κειμένου και τους βασικούς άξονες της ανάλυσής του.

Εφαρμογή: Από τον τίτλο του κειμένου μπορώ να υποθέσω πως το κείμενο αναφέρεται στους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι μελετούν (ή πρέπει να μελετούν) την ιστορία. Από την εισαγωγική παράγραφο (§1) μπορώ να προβλέψω πως το κείμενο ανήκει στον επιχειρηματολογικό κειμενικό τύπο, καθώς εκεί παρουσιάζονται απόψεις φοιτητών που ισχυρίζονται πως η διδασκαλία της ιστορίας δεν έχει χρησιμότητα. Η πρόβλεψη αυτή επιβεβαιώνεται από τις εισαγωγικές προτάσεις των υπόλοιπων παραγράφων του κειμένου στις οποίες παρατηρώ φράσεις όπως «αξία της γνώσης του παρελθόντος» (§2), «Αξίζει να μαθαίνουμε για αυτούς του νεκρούς» (§3), «Δε μαθαίνουμε ιστορία για χάρη…» (§4). Από τη βιβλιογραφική αναφορά στο τέλος του κειμένου υποθέτω πως πρόκειται για ένα ακαδημαϊκό κείμενο και μάλιστα πολιτικού χαρακτήρα, με ανάλογες λεξικογραμματικές επιλογές και ύφος.

Φάση 2: Αναγνωστική (επεξεργασία & κατανόηση του κειμένου)

Η αναγνωστική φάση περιλαμβάνει δύο επάλληλες αναγνώσεις, μία γρήγορη και μία λεπτομερή.

Η γρήγορη ανάγνωση είναι συνεχής και αποσκοπεί στην αναγνώριση της οργάνωσης του κειμένου αναφοράς. Συγκεκριμένα, διαβάζοντας ολόκληρο το κείμενο, αναζητώ τα κειμενικά σχήματα [κειμενικοί τύποι (περιγραφή, εξήγηση, οδηγίες, επιχειρηματολογία, αφήγηση) ή/ και τρόποι οργάνωσης των παραγράφων (ορισμός, διαίρεση, σύγκριση κτλ.)] που το συγκροτούν σε ένα σύνολο με νόημα και κρατώ σημειώσεις στο πλάι κάθε παραγράφου.

Εφαρμογή: Η συλλογιστική πορεία του κειμένου αναφοράς οργανώνεται ως εξής:

§1: Περιγραφή και εξήγηση της αρνητικής στάσης των νέων απέναντι στην ιστορία.
§2: Επιχειρηματολογία που αντικρούει τις αιτιάσεις των νέων.
§3: Επιχειρηματολογία που αντικρούει τις αιτιάσεις των νέων.
§4: Επιχειρηματολογία που αντικρούει τις αιτιάσεις των νέων.

Η λεπτομερής ανάγνωση είναι συνήθως παλίνδρομη (μπρος-πίσω) και επικεντρώνεται στην αναγνώριση των βασικών πληροφοριών του κειμένου αναφοράς, σύμφωνα με τον σκοπό που θέτει η δραστηριότητα που μου έχει δοθεί (εστιασμένη ανάγνωση). Συγκεκριμένα, διαβάζω τις προτάσεις του κειμένου μία μία διαδοχικά ώστε να εντοπίσω το νόημα της καθεμιάς και κυρίως τις σημασιολογικές σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους (θέση – αίτιο, αίτιο – αποτέλεσμα, φαινόμενο – επεξήγηση, γενικό – ειδικό, σύγκριση, αντίθεση, αναλογία κτλ.). Για την αναγνώριση των σημασιολογικών σχέσεων μπορώ να αξιοποιήσω τους συνοχικούς δεσμούς του κειμένου.

Κατά τη διάρκεια της λεπτομερούς ανάγνωσης διαπιστώνω πως ορισμένες από τις προτάσεις του κειμένου συνδέονται στενά με τον βασικό νοηματικό του ιστό (το κειμενικό σχήμα κάθε τμήματος του κειμένου) και αναδεικνύουν τα ουσιώδη νοήματά του, ενώ άλλες περιέχουν δευτερεύουσες πληροφορίες, καθώς σχετίζονται αποκλειστικά με κάποια προηγούμενη πρόταση, αναπτύσσοντας μαζί της σχέσεις επεξήγησης, επιβεβαίωσης, έμφασης κτλ. Κρατώ λοιπόν σημειώσεις πάνω στο κείμενο αναφοράς, υπογραμμίζοντας/ χρωματίζοντας λέξεις/ φράσεις-κλειδιά ή, αν αυτές είναι πολλές (π.χ. σε ένα ασύνδετο σχήμα), γράφοντας στο περιθώριο μια φράση/ πρόταση που τις υποκαθιστά.

Εφαρμογή: Το Θέμα Α εστιάζει στη συνοπτική απόδοση των λόγων για τους οποίους είναι σημαντικό να μαθαίνουμε ιστορία στις τρεις τελευταίες παραγράφους του κειμένου.

[§2] Αντίκρουση της επιχειρηματολογίας των νέων: Η §2 ξεκινά (πρόταση 1) με τη γενική διαπίστωση πως «όλοι μας είμαστε προϊόντα της ιστορίας». Η επόμενη πρόταση (2) επεξηγεί τη διαπίστωση αυτή, ενώ οι επόμενες (3-5) επεξηγούν την αντωνυμία «Ό,τι»: «ακόμα και οι λέξεις», «οι πεποιθήσεις, οι αξίες, οι γνώσεις ακόμη και οι κανόνες». Στο δεύτερο μέρος της παραγράφου (προτάσεις 6-9) ο συντάκτης εξηγεί γιατί είμαστε «προϊόντα της ιστορίας»: «Εμείς γεννιόμαστε μέσα σε ένα πολιτισμό, σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που όλα αυτά έχουν ήδη διαμορφωθεί». Στο τρίτο μέρος (προτάσεις 10-12) ο συντάκτης τεκμηριώνει τον αρχικό ισχυρισμό με τη μαρτυρία ενός ιστορικού, την οποία στο τέλος σχολιάζει. Οι προτάσεις αυτές δεν ανήκουν στον βασικό νοηματικό ιστό του κειμένου.
[§3] Αντίκρουση της επιχειρηματολογίας των νέων: Η §3 ξεκινά (προτάσεις 1-3) με την ανακεφαλαίωση του συλλογισμού που προηγήθηκε και ακολουθεί (πρόταση 4) το συμπέρασμά του: «Η γνώση του παρελθόντος είναι απαραίτητη για την κατανόηση του παρόντος». Η πρόταση αυτή αποτελεί επομένως τον πρώτο λόγο για τον οποίο είναι σημαντικό να μαθαίνουμε ιστορία. Οι επόμενες τρεις προτάσεις (5-7) επεξηγούν το συμπέρασμα.
[§4] Αντίκρουση της επιχειρηματολογίας των νέων: Στην αρχή της §4 (προτάσεις 1-3) προστίθεται ο δεύτερος λόγος για τον οποίο πρέπει να μάθουμε ιστορία: «για να μάθουμε από τα λάθη των προηγουμένων, να δούμε τι λειτούργησε καλύτερα για εκείνους και τι όχι», ενώ η τελευταία πρόταση (4) εξηγεί το αποτέλεσμά του: «Μαθαίνουμε ιστορία για να […] σκεφτούμε πού θέλουμε να πάμε».

Φυσικά η περίληψη είναι πάνω απ’ όλα μια διαδικασία κατανόησης του αρχικού κειμένου, επομένως παράλληλα με την επεξεργασία του προχωρά και η ερμηνεία των βασικών πληροφοριών του μέσω της σύνδεσης των νοημάτων και των γλωσσικών επιλογών που γίνονται σε αυτό με τις προηγούμενες γνώσεις μου για το θέμα, αλλά και για το κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο (κειμενικό είδος, προθέσεις συντάκτη κτλ.) μέσα στο οποίο γράφτηκε και διαβάζεται. Έτσι, μπορώ να κατασκευάσω σε ένα ξεχωριστό φύλλο έναν γραφικό οργανωτή, ένα σχεδιάγραμμα που απεικονίζει τις βασικές ιδέες και τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους. Με αυτή την οπτική αναπαράσταση θα σχηματίσω καλύτερα στον νου μου το περίγραμμα της περίληψης που θα γράψω.

Εφαρμογή: Με βάση τις προσωπικές μου γνώσεις και εμπειρίες δημιουργώ έναν γραφικό οργανωτή των θεματικών κέντρων του συνοπτικού κειμένου.

Φάση 3: Μετα-Αναγνωστική (αναστοχασμός)

Στη φάση αυτή στόχος είναι να μοντελοποιήσω τις γνώσεις και τις εμπειρίες που απέκτησα κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης. Ο στόχος αυτός επιτυγχάνεται με τον αναστοχασμό σχετικά τις στρατηγικές κατανόησης κειμένου που χρησιμοποίησα, τις δυσκολίες που αντιμετώπισα κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης και τους τρόπους με τους οποίους τις ξεπέρασα.

ΣΤΑΔΙΟ 2: ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ

Στο στάδιο αυτό θα γραφτεί το κείμενο που θα αποδίδει συνοπτικά τις βασικές πληροφορίες του κειμένου αναφοράς.

Φάση 1: Προ-συγγραφική (καθορισμός είδους περίληψης)

Στην προ-συγγραφική φάση επιλέγω το είδος του συνοπτικού κειμένου που καλούμαι να γράψω (απλή πύκνωση, πληροφοριακή περίληψη, περίληψη ως αυτόνομο κειμενικό είδος), σύμφωνα με τη δραστηριότητα που μου έχει δοθεί.

Εφαρμογή: Το θέμα ζητά τη συνοπτική απόδοση των λόγων για τους οποίους είναι σημαντικό να μαθαίνουμε ιστορία οι οποίοι αναφέρονται στις §2 – §4 του κειμένου αναφοράς. Επομένως, θα επιλέξω να συντάξω μια απλή πύκνωση στην οποία ως συντάκτης θα ταυτιστώ με τον συντάκτη του αρχικού κειμένου, ενώ το ύφος θα είναι ουδέτερο (πληροφοριακό) και η λειτουργία της γλώσσας αναφορική.

Φάση 2: Συγγραφική (παράφραση)

Με βάση τον εννοιολογικό χάρτη που έχω κατασκευάσει στην τρίτη φάση του προ-συγγραφικού σταδίου προχωρώ στη σύνθεση ενός προσχεδίου του συνοπτικού κειμένου, λαμβάνοντας υπόψη το είδος της σύνοψης που ζητείται. Στο στάδιο αυτό η προσοχή μου εστιάζεται στην παράφραση των ιδεών του αρχικού κειμένου και στην καταλληλότητα των γλωσσικών επιλογών με τις οποίες θα τις αποδώσω συνοπτικά.

Για την εκφραστική συμπύκνωση του κειμένου αναφοράς μπορούμε να αξιοποιήσουμε στρατηγικές παράφρασης οι οποίες διακρίνονται σε τρεις κύριες κατηγορίες:

Σημασιολογική παράφραση: [α] Συνωνυμία (π.χ. «η μεταρρύθμιση αποσκοπεί…» > αποβλέπει). [β] Διασαφήνιση (π.χ. «η επιλογή δημοφιλών επαγγελμάτων» > κοινωνικά καταξιωμένων).
Γραμματική παράφραση: [α] Μεταβολή γραμματικής κατηγορίας (π.χ. «επιλέγω» > επιλογή). [β] Ονοματοποίηση (π.χ. «οι μαθητές υποβαθμίζουν τη σημασία του μαθήματος Ιστορίας» > απαξίωση).
Οργανωτική παράφραση: [α] Αναδιάταξη (π.χ. «Η απουσία σχολικού επαγγελματικού προσανατολισμού οδηγεί σε λανθασμένες επαγγελματικές επιλογές» > Τα λάθη στην επιλογή επαγγέλματος οφείλονται στην απουσία επαγγελματικού προσανατολισμού στα σχολεία). [β]Μεταβολή συντακτικής δομής (π.χ. ενεργητική σύνταξη >< παθητική σύνταξη, κατάφαση >< άρνηση, απλές προτάσεις >< σύνθετες προτάσεις). [γ] Μεταβολή μηχανισμών συνοχής (π.χ. επανάληψη > έλλειψη).

Όσον αφορά τις γλωσσικές επιλογές, πρέπει να θυμόμαστε πως αυτές εξαρτώνται από το είδος της σύνοψης που πρόκειται να γράψουμε. Για παράδειγμα, η απλή πύκνωση και η πληροφοριακή περίληψη ως «μετακείμενα» έχουν καθαρά πληροφοριακό σκοπό, επομένως το επίπεδο ύφους που θα επιλέξω θα είναι ουδέτερο και η λειτουργία της γλώσσας αναφορική. Αντίθετα, σε μια περίληψη που ανήκει σε ένα αυτόνομο κειμενικό είδος (π.χ. βιβλιοπαρουσίαση) μπορούμε να διαφοροποιήσουμε ανάλογα το επίπεδο ύφους και τη λειτουργία της γλώσσας. Σε κάθε περίπτωση πάντως η γλώσσα του κειμένου μας πρέπει να χαρακτηρίζεται από ακρίβεια και σαφήνεια.

Εφαρμογή: Ο συντάκτης του κειμένου εξηγεί τους λόγους για τους οποίους είναι σημαντικό να μαθαίνουμε ιστορία. Συγκεκριμένα, το παρελθόν καθορίζει το παρόν, τη γλώσσα, τις αξίες, τους κανόνες. Επομένως, η γνώση του παρελθόντος συμβάλλει αφενός στην κατανόηση του σύγχρονου πολιτισμού, αφετέρου στην αποφυγή των λαθών και την αξιοποίηση των επιτευγμάτων των προηγούμενων γενιών στο μέλλον. (54 λέξεις)

ΣΤΑΔΙΟ 3: ΜΕΤΑ-ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ

Μετά την ολοκλήρωση της συγγραφής του συνοπτικού κειμένου, το ελέγχω με βάση ορισμένα κριτήρια αξιολόγησης τα σημαντικότερα από τα οποία είναι:

Διάκριση των ουσιωδών από τις επουσιώδεις ιδέες.
Κατανόηση των σημασιολογικών σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ των ιδεών του κειμένου αναφοράς.
Νοηματική πύκνωση χωρίς την απώλεια της πληροφοριακής πληρότητας.
Εκφραστική συμπύκνωση μέσω τεχνικών παράφρασης.
Καταλληλότητα του ύφους, εκφραστική ακρίβεια και σαφήνεια.
Συνοχή και συνεκτικότητα του συνοπτικού κειμένου.
Τήρηση του ορίου λέξεων.

Επισημάνσεις

Κλείνοντας την παρουσίαση των στρατηγικών του σχεδιασμού του συνοπτικού λόγου, πρέπει να κάνουμε ορισμένες επισημάνσεις σχετικά με την αξιολόγηση της σχολικής περίληψης.

Επάρκεια: Η σχολική περίληψη είναι εκτεταμένη, η έκτασή της δηλαδή καθορίζεται περίπου στο 1/3 του αυθεντικού κειμένου. Επομένως, σε αυτή περιλαμβάνονται όλες οι κύριες έννοιες, αλλά και οι σημαντικές συμπληρωματικές πληροφορίες. Στην περίληψη που εστιάζει σε άποψη του συγγραφέα/ πληροφορίες του κειμένου το νοηματικό κέντρο δε βαθμολογείται ανεξάρτητα, πρέπει όμως να δηλώνεται, έστω και σε συνδυασμό με κάποιο από τα θεματικά κέντρα. Στην περίληψη που εστιάζει σε απόσπασμα το νοηματικό κέντρο βαθμολογείται ανεξάρτητα και, επομένως, πρέπει να προτάσσεται.
Πιστότητα: Στην αξιολόγηση του περιεχομένου της περίληψης λαμβάνεται υπόψη όχι μόνο το «τι λέει» το κείμενο αναφοράς, αλλά και το «γιατί το λέει». Πρέπει δηλαδή ο μαθητής να αναδεικνύει τις προθέσεις του συντάκτη (π.χ. με τη χρήση μεταδιατυπώσεων), τον πυρήνα της σκέψης του, τη συλλογιστική του πορεία. Η βαθμολόγηση του περιεχομένου (επάρκεια + πιστότητα) είναι ποσοτικά μετρήσιμη: σε κάθε θεματικό κέντρο (και το νοηματικό, εφόσον βαθμολογείται ανεξάρτητα) αποδίδεται ένας βαθμός που προκύπτει από το κλάσμα με αριθμητή το άριστα του περιεχομένου (9/9) και παρονομαστή το σύνολο των θεματικών κέντρων που ζητούνται (π.χ. 9/6 = 1,5 μονάδες, όταν τα ζητούμενα θεματικά κέντρα είναι 6).
Πύκνωση: Η υπέρβαση του ορίου λέξεων που τίθεται από την άσκηση είναι ανεκτή σε ποσοστό ±10%. Υπέρβαση αυτού του «ορίου ανοχής» βαθμολογείται με την αφαίρεση μιας μονάδας για κάθε 10 λέξεις. Παρ’ όλα αυτά, το κριτήριο της πύκνωσης δεν είναι αποκλειστικά ποσοτικό: για παράδειγμα, σε περίπτωση που το κείμενο αναφοράς επιτάσσει συνθέσεις ή γενικεύσεις (π.χ. ασύνδετο σχήμα με το οποίο συσσωρεύονται πληροφορίες), η αδυναμία να πραγματοποιηθούν βαθμολογείται αρνητικά, ακόμα και αν ο μαθητής τηρεί το όριο των λέξεων.
Παράφραση: Αποφεύγεται, στο μέτρο του δυνατού, η επανάληψη αυτούσιων φράσεων του πρωτότυπου κειμένου, που ενδεχομένως προδίδουν δυσκολίες κατανόησης του περιεχομένου του. Παρ’ όλα αυτά, πολλές φορές το ίδιο το κείμενο αναφοράς «αντιστέκεται» στην παράφραση, όταν, για παράδειγμα, χρησιμοποιούνται όροι ειδικού λεξιλογίου (π.χ. κοινωνία της πληροφορίας), όταν οι βοηθητικές πληροφορίες που δίνονται δεν επαρκούν για την κατανόηση ενός θεματικού κέντρου, όταν οι εντοπισμένες πληροφορίες δηλώνονται με γλωσσικές συνάψεις τυποποιημένες ή σε ευρεία χρήση (π.χ. δημοφιλή επαγγέλματα). Επομένως, η επιδίωξη της παράφρασης δεν πρέπει να μετατρέπεται σε εμμονή της διδασκαλίας και να περιορίζεται στην μηχανιστική αναζήτηση συνωνύμων, λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη ότι στην ελληνική γλώσσα η απόλυτη συνωνυμία αποτελεί εξαιρετικά σπάνια περίπτωση. Πάντως, μια περίληψη που περιορίζεται σε απλή συρραφή αυτούσιων φράσεων του κειμένου (ακόμα και αν είναι απολύτως εύστοχη η επιλογή των θεματικών κέντρων) δεν μπορεί να αξιολογηθεί με βαθμολογία μεγαλύτερη των 5-7 μονάδων.
Συνεκτικότητα: Η σχολική περίληψη πρέπει να είναι αρχικά «συνεπής προς τον εαυτό της», δηλαδή τον αποκλειστικά πληροφοριακό χαρακτήρα της. Επιλέγεται λοιπόν η τριτοπρόσωπη οπτική γωνία, ο «αχρονικός» ενεστώτας και, συνήθως, η παθητική σύνταξη, ενώ ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στην αντικειμενικότητα παρουσίασης του περιεχομένου του αυθεντικού κειμένου, στην απουσία δηλαδή ερμηνειών και αξιολογικών κρίσεων. Η σχολική περίληψη πρέπει έπειτα να είναι «συνεπής προς τον κόσμο», να είναι δηλαδή κατανοητή για τον αναγνώστη/ βαθμολογητή, ακόμα και αν αυτός (υποθετικά) δεν έχει διαβάσει το κείμενο αναφοράς. Η διάσταση αυτή της συνεκτικότητας αφορά την απόδοση της αλληλουχίας των νοημάτων, που απαιτεί αφενός τη χρήση των κατάλληλων συνδετών, αφετέρου τη δήλωση των νοηματικών σχέσεων που αναπτύσσονται στο κείμενο αναφοράς. Επομένως, βαθμολογούνται αρνητικά μηχανιστικές συνδετικές εκφράσεις (π.χ. «στη συνέχεια ο συγγραφέας τονίζει…», «ακολούθως υπογραμμίζει…» κτλ.), που δηλώνουν απλώς τη γραμμικότητα της περίληψης και όχι ουσιαστική κατανόηση του κειμένου.
Γλώσσα: Στη χρήση της γλώσσας βαθμολογείται κυρίως το «λάθος» που επιδρά αρνητικά στον πληροφοριακό σκοπό της περίληψης.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΕΞΑΣΚΗΣΗ

ΘΕΜΑ 1: Να αποδώσεις συνοπτικά σε μία παράγραφο 70 έως 80 λέξεων τις θέσεις της Μπάρμπαρα Πομιεχόφσκα στο Κείμενο 2 για την ανθρώπινη δημιουργικότητα. (Πανελλαδικές Εξετάσεις Ημερήσιων & Εσπερινών Λυκείων 2025)

ΘΕΜΑ 2: Να αποδώσεις συνοπτικά σε μια παράγραφο 60 έως 70 λέξεων τα οφέλη του «ταξιδεύειν» σε ατομικό επίπεδο, όπως παρουσιάζονται στο απόσπασμα των §2-§5 του Κειμένου 1. (Πανελλαδικές Εξετάσεις Ημερήσιων & Εσπερινών Λυκείων 2024)

ΘΕΜΑ 3: Να αποδώσεις συνοπτικά σε μία παράγραφο 60 έως 70 λέξεων τις απόψεις του συγγραφέα του Κειμένου 1 για την κοινωνική θέση της γυναίκας. (Πανελλαδικές Εξετάσεις Ημερήσιων & Εσπερινών Λυκείων 2023)

ΘΕΜΑ 4: Να αποδώσεις περιληπτικά (60 έως 70 λέξεις) το περιεχόμενο της τελευταίας παραγράφου του Κειμένου 2. (Πανελλαδικές Εξετάσεις Ημερήσιων & Εσπερινών Λυκείων 2021)

ΘΕΜΑ 5: Να αποδώσεις συνοπτικά (60 έως 70 λέξεις) τους λόγους για τους οποίους η λογοτεχνική ανάγνωση συνιστά λυτρωτική απόλαυση για τον συντάκτη του Κειμένου 1. (Πανελλαδικές Εξετάσεις Ημερήσιων & Εσπερινών Λυκείων 2020)