Το δοκίμιο (essay) είναι ένα είδος λόγου που κινείται ανάμεσα στον επιστημονικό και λογοτεχνικό λόγο. Πρόκειται για κριτικό κείμενο περιορισμένης έκτασης που πραγματεύεται θέματα που απασχολούν τον άνθρωπο (φιλολογικά, φιλοσοφικά, κοινωνικά κτλ.) χωρίς όμως να το εξαντλεί σε πλάτος και σε βάθος.

Στόχος του είναι ο κριτικός προβληματισμός του στοχαστικού αναγνώστη, γι’ αυτό και ο προσανατολισμός του είναι διδακτικός (ανάλυση ενός φλέγοντος θέματος για την κοινωνία, προτάσεις για ανάληψη δράσης κτλ.), αλλά αντιδογματικός, αντιστέκεται δηλαδή στον δογματισμό της διδαχής (επιχειρηματολογία, κυμαινόμενος βαθμός τροπικότητας κτλ.). Ως το πλέον σύνθετο ίσως μη λογοτεχνικό κειμενικό είδος, έχει ως παράλληλο στόχο την αισθητική απόλαυση του αναγνώστη.

Το δοκίμιο διακρίνεται σε δύο είδη:

Στοχαστικό δοκίμιο

Στόχος του ο ελεύθερος στοχασμός γύρω από σημαντικά ζητήματα της καθημερινότητας, εγκαινιάζοντας έναν προσωπικό διάλογο με τον αναγνώστη. Η οπτική γωνία είναι έντονα υποκειμενική και οι γλωσσικές επιλογές και η οργάνωση προσεγγίζουν εκείνα των λογοτεχνικών ειδών (ποιητικός λόγος, συνειρμική οργάνωση κτλ.).

ΛΥΜΕΝΟ ΘΕΜΑ

Το στοχαστικό δοκίμιο έχει συχνά προσωπικό – βιωματικό χαρακτήρα. Να καταγράψεις δύο σχετικά παραδείγματα από το κείμενο «Παράδοση». Βασικό, επίσης, χαρακτηριστικό του στοχαστικού δοκιμίου είναι η μεταφορική λειτουργία της γλώσσας. Να καταγράψεις τρία σχετικά παραδείγματα από το ίδιο κείμενο.

Ο προσωπικός – βιωματικός χαρακτήρας του συγκεκριμένου δοκιμίου επιβεβαιώνεται από τη χρήση α’ ενικού προσώπου (π.χ. «Κι ακόμη, μ’ έκανε να νιώσω, όταν ξαναείδα…». Η μεταφορική λειτουργία της γλώσσας διαφαίνεται στη χρήση μεταφορών (π.χ. «Δεν είμαι τυφλός στα ψεγάδια μας», «Δεν είμαι μια αδέσποτη μονάδα»), παρομοιώσεων (π.χ. «σαν την καλαμιά στον κάμπο», «όπως όταν τον ακρωτηριάσουν») και προσωποποιήσεων (π.χ. «η παράδοση μας στρέφει σε έργα παρωχημένα και ανθρώπους παρωχημένους»).

 

Αποδεικτικό/ εκθετικό/ ακαδημαϊκό δοκίμιο

Σκοπός είναι η απόδειξη μιας θέσης, γι’ αυτό και η πειθώ εστιάζεται στον λόγο (επιχειρήματα και τεκμήρια), ενώ οι γλωσσικές επιλογές προσιδιάζουν στην αναφορική γλώσσα και το ουδέτερο ύφος.

ΛΥΜΕΝΟ ΘΕΜΑ

Να εντοπίσεις στο κείμενο «Αυτομόρφωση» τρεις επιλογές (ρητορικές ή/ και γλωσσικές) της συντάκτριας που επιβεβαιώνουν την ταξινόμηση του στο είδος του αποδεικτικού δοκιμίου.

Τρεις επιλογές της συντάκτριας που επιβεβαιώνουν την ταξινόμησή του στο κειμενικό είδος του αποδεικτικού δοκιμίου είναι: [α] Ορισμός (§1 & §2): Περιγράφονται αντικειμενικά οι διαστάσεις της αυτομόρφωσης που την καθιστούν αναγκαία στην εποχή μας. [β] Γ’ ρηματικό πρόσωπο (π.χ. [Ο άνθρωπος δε δραστηριοποιείται μέσα σε ένα κοινωνικό κενό…») που προσδίδει αντικειμενικότητα στην ανάλυση και ουδετερότητα στο ύφος. [γ] Ονοματοποίηση (π.χ. «οι διαδικασίες και οι πρακτικές αυτομόρφωσης στη σημερινή εποχή δε σημαίνουν την απουσία των άλλων, θεσμών και ατόμων, ούτε την κοινωνική απομόνωση του καθενός ατόμου, αλλά την ενεργητική στάση του»): Η απουσία παρεπόμενων του ρήματος (π.χ. πρόσωπα, εγκλίσεις, διαθέσεις) συμβάλλει στην αντικειμενικότητα της ανάλυσης και την ουδετερότητα του ύφους.

 

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΕΞΑΣΚΗΣΗ

[1] Να εντοπίσεις στο κείμενο «Διάλογος» δύο ρητορικές και δύο γλωσσικές επιλογές που πιστοποιούν την ταξινόμησή του στο κειμενικό είδος του ακαδημαϊκού δοκιμίου.

[2] Το δοκίμιο έχει διδακτικό, αλλά ταυτόχρονα αντιδογματικό χαρακτήρα. Να τεκμηριώσεις την παρατήρηση αυτή, αντλώντας στοιχεία από το δοκίμιο «Η δύναμη της μάζας».